BEBASAN, SANEPA, SALOKA

A

Adhang-adhang tetese embun        

-    Njagakake barang mung sak oleh-olehe

Adigang, adigung, adiguna

-    Wis ora ana ajine/asor banget

Ana catur mungkur

-    Ora gelem ngrungokake rerasan kang ora becik

Ana adulate ora ana begjane

-    Arep nemu kabegjan, ning ora sida

Ana gula ana semut

-    Panggonan sing akeh rejekine, mesti akeh sing nekani

Anak polah Bapak kepradah

-    Tingkah polahe anak dadi tanggungane wong tuwa

Anggenthong umos

-    Wong kang ora bisa nyimpen wewadi

Angon mangsa

-    Golek waktu kang prayogo kanggo tumindak

Angon ulat ngumbar tangan

-    Ngulatake kaanan yen limpe banjur dicolong

Arep jamure emoh watange

-    Gelem kepenake emoh rekasane

Asu rebutan balung

-    Rebutan barang kang sepele

Asu belang kalung wang

-    Wong asor nanging sugih

Asu gedhe menang kerahe

-    Wong kang dhuwur pangkate, mesthi wae luwih gedhe penguwasane

Asu marani gepuk

-    Njarag mamrani bebaya

Ati bengkong oleh oncong

-    Wong duwe niyat ala oleh dalan

B

Baladewa ilang gapite

-    Ilang kakuwatane/kaluhurane

Banyu pinerang ora bakal pedhot

-    Pasulayane sedulur ora bakal medhotake pasedulurane

Bathang lelaku

-    Lunga ijen ngambah panggonan kang mbebayani

Bathok bolu isi maadu

-    Wong asor nanging sugih kapinteran

Blaba wuda

-    Saking lomane nganti awake dhewe ora keduman

Bebek mungsuh mliwis

-    Wong pinter mungsuh pada wong pinter

Becik ketitik ala ketara

-    Becik lan ala bakal ketara ing tembe mburine

Belo melu seton (malem minggu)

-    Manut grubyuk ora ngerti karepe

Beras wutah arang bali menyang takere

-    Barang kang wis owah ora bakal bali kaya maune

Baladewa ilang gapite

-    Ilang kakuwatane/kaluhurane

Bidhung api rowang

-    Ethok-ethok nulung tapi sejatine arep ngrusuhi

Blilu tau pinter during nglakoni

-    Wong bodho nanging sering nglakoni, luwih pinter tinimbang wong pinter nanging during tau nglakoni

Bubuk oleh leng

-    Wong duwe niyat ala oleh dalan

Bung pring petung

-    Bocah kang longgor (gelis gedhe)

Buntel kadut, ora kinang ora udud

-    Wong nyambut gawe borongan ora oleh mangan lan udud/rokok

Buru uceng kelangan dheleg

-    Mburu barang sepele malah kelangan barang kang luwih gedhe

Busuk ketekuk, pinter keblinger

-    Sing bodho lan sig pinter padha nemu cilaka

C

Carang canthel

-    Ora diajak guneman nanging melu-melu ngrembug

Car-cor kaya kurang janganan

-    Ngomong ceplas-ceplos ora dipikir dhisik

Cathok gawel

-    Seneng cawe-cawe mesti ora diajak guneman

Cebol nggayuh lintang

-    Kekarepan kang mokal bakal kelakon

Cecak nguntal cagak

-    Gegayuhan kang ora imbnag kekuatane

Cedhak celeng boloten

-    Cedhak karo wong ala nakal katut ala

Cedhak kebo gupak

-    Cedhak karo wong ala nakal katut ala

Ciri wanci lila ginawa mati

-    Pakulinan ala ora bisa diowahi yen durung nganti mati

Cincing-cincing meksa klebus

-    Karepe ngirt malah enteke akeh

Criwis cawis

-    Seneng maido yo seneng menehi/muruki

Cuplak andheng-andheng, yen ora pernah penggonane bakal disingkirake

-    Wong kang njalari ala becike disingkirake

D

Dadiya bnayu emoh nyawuk, dadiya godhong emoh nyuwek, dadiya suket emoh nyenggut

-    Wis ora gelem nyanak/ sapa aruh

Dahwen ati open

-    Nacad nganging mbenerake wong liya

Dandang diunekake kuntul, kuntul diunekake dandang

-    Ala diunekake becik, becik diunekake ala

Desa mawa cara, Negara mawa tata

-    Saben panggonan duwe cara utawi adhat dhewe-dhewe

Dhemit ora ndulit, setan ora doyan

-    Tansah diparingi slamet ora ana kang ngrusuhi

Digarokake dilukoke

-    Dikongkon nyambut gawe abot

Didhadhunga medhot, dipalangana mlumpat

-    Wong kang kenceng akrepe, ora kena dipenggak maneh

Diwenehi ati ngrogoh rempela

-    Wis diwenehi sethitik, malah njaluk akeh

Dom sumuruping banyu

-    Laku sesidheman kanggo meruhi wewadi

Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan

-    Senajan wong liya nek nemoni rekasa bakal dibelani

Duka yayahaa sanipi, jaja bang mangiwa-ngiwa

-    Wong kang nesu banget

Dudutan lan anculan

-    Padha kethikan, sing siji ethok-ethok ora ngerti

During ilang pupak lempuyange

-    Wong kang dianggap bocah cilik during ngerti apa-apa

During pecus keselak besus

-    Durung sembada nanging kepengin sing ora-ora

E

Eman-eman ora keduman

-    Karepe eman malah awake dhewe keduman

Emban cindhe emban siladan

-    Pilih kasih ora adil

Embat-embat celarat

-    Wong nyambut gawe kanthi ngati-ati banget

Emprit abuntut bedhug

-    Perkara sing maune sepele dadi gedhe

Endhas gundhul dikepeti

-    Wis kepenak ditambahi kepenak meneh

Endhas pethak ketiban empyak

-    Wong kang bola bali nemu cilaka

Enggon welut didoli udhet

-    Panggonane wong pinter dipameri kapinteran sing ora sepirowa

Entek agamek kurang golek

-    Olehe nguneni/nyeneni sakatoge

Entek jarake

-    Wis entek kasugihane

Esuk dhele sore tempe

-    Wong kang ora tetep atine/mencla-mencle

G

Gagak nganggo lare merak

-    Wong asor (cilik) tumindak kaya wong luhur (gedhe)

Gajah alingan suket teki

-    Lair lan batine ora padha, mesti bakal ketara

Gajah elar

-    Sarwa gedhe lan dhuwur kekarepane

Gajah ngidak rapah

-    Nrajang wewalere dhewe

Gajah perang karo gajah, kancil mati ing tengah

-    Wong gedhe kang padha pasulayan, wong cilik sing dadi korban

Garang garing

-    Wong semugih nanging sejatine kekurangan

Gawe luwangan nggo ngurungi wangan luwangan

-    Golek utangan kanggo nyauri utangan sik dhisik

Gayuk-gayuk tuna, nggayuh-nggayuh luput

-    Samubarang kang dikarepake ora bisa keturutan

Gliyak-gliyak tumindak, sareh-sareh pakoleh

-    Sanajan alon-alon anggone tumindak, nanging bisa kaleksana kekarepane

Golek banyu bening

-    Meguru golek kawruh sing becik

Golek-golek ketemu wong luru-luru

-    Karepe arep golek utangan malah diutangi (dijaluki utang)

Gupak pulute ora mangan nangkane

-    Melu rekasa nanging ora melu ngrasakake kepenake

I

Idu didilat meneh

-    Murungake janji sing wis diucapake

Iwak lumebu wuwo

-    Wong kena apus kanthi gampang

J

Jagakake endhoge si blorok

-    Njagakake barang kang durung mesti anal an orane

Jajah desa milang kori

-    Lelungan menyang endi-endi

Jalma angkara mati murka

-    Nemoni cilaka jalaran angkara murkane

Jalukan ora wewehan

-    Seneng njaluk ora gelem menehi

Jati ketlusupan ruyung

-    Kumpulanae wong becik klebon wong ala

Jaran kerubuhan empyak

-    Wong wis kanji (kapok) banget

Jarit lawas ing sampiran

-    Duwe kepinteran nanging ora digunakake

Jer basuki mawa bea

-    Samubarang gegayuhan mbutuhake wragat

Jojol muwul

-    Prakara kang nambah-nambahi rekasa

Junjung ngentebake

-    Ngalembana nanging duwe niyat ngasorake

K

Kacang ora ninggal lanjaran

-    Kabiyasane anak niru wong tuwane

Kadang konang

-    Gelem ngakoni sedulur mung karo sing sugih

Kalah cacak menang cacak

-    Samubarang pegaweyan luwih becik dicoba dhisik bisa lan orane

Kandhang langit, bantal ombak, kemul mega

-    Wong sing ora duwe papan panggonan

Katepang ngrangsang gunung

-    Kagedhen karep/panjangka mokal bisa kelakon

Katon kaya cempaka sewakul

-    Tansah disenengi wong akeh

Kaya banyu karo lenga

-    Wong kang ora bisa rukun

Kakehen gludhug kurang udan

-    Akeh omonge ora ana nyatane

Kebanjiran segara madu

-    Nemu kabegjan kang gedhe banget

Kebat kliwat, gancang pincang

-    Tumindak kesusu mesthi ora kebeneran

Kebo bule mati setra

-    Wong pinter ning ora ana sing merlokake

Kebo ilang tombok kandhang

-    Wis kelangan ngetokake waragt maneh kanggo nggoleki malah ora ketemu pisan

Kebo kabotan sungu

-    Rekasa merga kakehan anak

Kebo lumumpat ing palang

-    Ngadili prakara ora nganggo waton

Kebo mulih menyang kandhange

-    Wong lunga adoh bali menyang omahe meneh

Kebo nusu gudel

-    Wong tuwa njaluk wuruk wong enom

Kegedhen empyak kurang cagak

-    Kegedhen kekarepan nanging kurang sembada

Kajugrugan gunung menyan

-    Oleh kabegjan kang gedhe banget

Kekudhungan walulang macan

-    Ngapusi nggawe jenenge wong kang diwedeni

Kelacak kepathak

-    Ora bisa mungkir, jalaran wis kabukten

Kena iwake aja nganti butheg banyune

-    Sing dikarepake kelakon ning aja nganti gawe rusak.rame

Kencana katon wingka

-    Senajan apik nanging ora disenengi

Kendel ngringkel, dhadhag ora godak

-    Ngakune kendel lan pinter jebule jirih tur bodho

Keplok ora tombok

-    Wong senengane maido thok, ora gelem melu cawe-cawe

Kere munggah bale

-    Batur dipek bojo karo bendarane

Kere nemoni malem

-    Wong kang bedhigasan/serakah

Kerot ora duwe untu

-    Duwe kekarepan nin ora duwe bandha/wragat

Kerubuhan gunung

-    Wong nemoni kesusahan sing gedhe banget

Kasandhung ing rata, kebentus ing tawang

-    Oleh cilaka sing ora dinyana-nyana

Ketula-tula ketali

-    Wong kang tansah nandang sengsara

Kethek saranggon

-    Kumpulane wong kang tindak ala

Kleyang kabur kanginan, ora sanak ora kadang

-    Wong sing ora duwe panggonan utawi oamh sing tetep

Klenthing wadhah masin

-    Angel ninggalake pakulinan tumindak ala

Kongsi jambul wanen

-    Nganti tumekan tuwa banget

Krokot ing galeng

-    Wong kang mlarat banget

Kriwikan dadi grojogan

-    Prakara kang maune cilik dadi gedhe

Kumentus ora pecus

-    Seneng umuk nanging ora sembada

Kurung munggah lumbung

-    Wong asor/cilik didadekake wong gedhe

Kuthuk nggendhong kemiri

-    Manganggo kang sarwa apik/aji liwat dalan kang mbebayani

Kuthuk marani sunduk/ula marani gepuk

-    Njarag marani bebaya

Kuncung nganti temekan gelung

-    Suwe banget anggone ngenteni

L

Landak kecangklak

-    Wong kang angkuh nemoni apkewuh marga tumindake dhewe

Lahang karoban manis

-    Rupane bagus/ayu tur luhur bebudene

Lambe setumang kari semerang

-    Dituturi bola-bali meksa ora digugu

Lanang kemangi

-    Wong lanang kang jireh

Legan golek momongan

-    Wis kepenak malah golek rekasa

Lumpuh gideri jagad

-    Duwe kekarepan kang mokal keturutan

M

Maju tatu mundur ajur

-    Prakara kang sarwa pakewuh

Matang tuna numbak luput

-    Tansah luput kabeh panggayuhane

Mbuang tilas

-    Ethok-ethok ora ngerti marang tumindake kang ala sing lagi dilakoni

Menang widara uleran

-    Katone anteng nanging sejatine ala atine

Menthung koja kena sembagine

-    Rumangsane ngapusi, nanging sejatine malah kena apus

Merangi tatal

-    Mentahi rembug kang wis mateng

Mikul dhuwur mendhem jero

-    Bisa njunjung derajate wong tuwa

Milih-milih tebu oleh boleng

-    Kakehan milih, wekasan oleh kang ora becik

Mrojol selaning garu

-    Wong kang luput saka bebaya

Mubra-mubru mblabar madu

-    Wong sing sarwa kecukupan

N

Nabok nyilih tangan

-    Tumindak ala kanthi kongkonan wong liya

Ngagar metu kawul

-    Ngojok-ngojoki supaya dadi pasulayan, nanging sing diojok-ojoki ora mempan

Ngajari bebek ngalangi

-    Penggaweyan sing ora ana paedahe

Ngalasake negara

-    Wong sing ora manut pranatane negara

Ngalem legining gula

-    Ngalembana kapinterane wong kang pancen pinter/sugih

Ngaturake kidang lumayu

-    Nindakake pegaweyan kang wis tumata

Ngontrogake gunung

-    Wong cilik asor bisa ngalahake wong luhur/gedhe, nganti gawe kagete wong akeh

Nguthik-uthik macan dhedhe

-    Njarag wong kang wis lilih nepsune

Nguyahi segara

-    Weweh marang wong sugih kang ora ana pituwasane

Nucuk ngiberake

-    Nggoleki barang sepele sing wis ilang

Nyangoni kawula minggat

-    Ndandani barang kang tansah rusak

Nyolong pethek

-    Tansah mleset saka pametheke/pambatange

O

Obah ngarep kobet mburi

-    Tumindake panggedhe dadi tuladhane/panutane kawula alit

Opor bebek, mentas awake dhwek

-    Rampung saka rekadayane dhewe

Ora ana banyu mili mendhuwur

-    Ora ana akibat tanpa sebab

Ora gonjo ora unus

-    Wong kang rupane uga atine

Ora mambu enthong irus

-    Dudu danak dudu kadang

Ora tembung ora tawun

-    Njupuk barange liyan tanpa kandha dhisik

Ora uwur ora sembur

-    Ora gelem cawe-cawe babar pisan

Ora kinang ora udud

-    Ora mangan apa-apa

Othak-athik didudut angel

-    Guneme sajak kepenak, bareng ditemeni jebul angel

P

Palang mangan tandur

-    Diwenehi kapercayan nangin malah gawe kapitunan

Pandengan karo srengenge

-    Memungsuhan karo panguwasa

Pandhitane antake

-    Laire katone suci batine ala

Pecruk tunggu bara

-    Dipasrahi barang kang dadi kesenengane

Pitik trondhol diumbar ing padaringan

-    Wong ala dipasrahi barang kang aji, wekasane malah ngentek-enteki

Pupur sadurunge benjut

-    Ngati-ati sadurunge cilaka

R

Rampek-rampek kethek

-    Nyedhak-nyedhak mung arep gawe kapitunan

Rawe-rawe rantas, malang malang putung

-    Samubarang kang ngalang-ngalangi bakal disingkirake

Rebut balung tanpa isi

-    Pasulayan merga barang kang sepele

Rindik asu digitik

-    Dikongkon nindakake penggaweyan kang cocok karo kekarepane

Rupa nggendhong rega

-    Marga barange apik mula regane ya larang

Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah

-    Yen padha rukun mesti padha sentosa, yen padha congkrah mesti bakal bubrah/rusak

S

Sabar sareh mesti bakal pikoleh

-    Tumindak samubarang aja kesusu

Sabaya pati, sabaya mukti

-    Kerukunan kang nganti tekan pati

Sadumuk bathuk, sanyari bumi

-    Pasulayan nganti dilabuhi tekan pati

Sandhing kebo gupak

-    Cedhak wong tumindak ala, bisa-bisa katut ala

Satru mungging cangklakan

-    Mungsuh wong kang isih sanak sadulur

Sadhakep awe-awe

-    Wis ninggalake tumindak ala, nanging ing batin isih kepengin nglakoni meneh

Sembur-sembur adus, siram-siram bayem

-    Bisa kaleksanan marga oleh pandongane wong akeh

Sepi ing pamrih, rame ing gawe

-    Nindakake pegaweyan kanthi ora duwe kamelikan apa-apa

Sing sapa salah bakal saleh

-    Sapa sing salah bakal konangan

Sluman slumun slamet

-    Senajan kurang ngati-ati, nanging isih diparingi slamet

Sumur lumaku tinimba, gong lumaku tinabuh

-    Wong kang kumudu-kudu dijaluki piwulang/ditakoni

T

Tebu tuwuh socane

-    Prakara kang wis apik, bubrah marga ana sing ngrusuhi

Tega larane ora tega patine

-    Senajan negakake rekasane, nanging isih menehi pitulungan

Tekek maati ing ulone

-    Nemoni cilaka marga saka guneme dhewe

Tembang rawat-rawat, ujare mbok bakul sinambiwara

-    Kabar kang dhurung mesthi salah lan benere

Timun jinara

-    Prakara gampang banget

Timun mungsuh duren

-    Wong cilik mungsuh panguwasa, mesthi kalahe

Timun wungkuk jaga imbuh

-    Wong bodho kanggone mung yen kkeurangan bae

Tinggal glanggang colong payu

-    Ninggalake papan pasulayan

Tulung menthung

-    Katone nulungi, jebul malah ngrusuhi

Tumbak cucukan

-    Wong sing seneng adu-adu

Tuna sathak bathi sanak

-    Rugi bandha, nanging bathi paseduluran

Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati

-    Prakara ala ngambra-ambra, prakara becik kari sithik

U

Ucul saka kudangan

-    Luput karo gegayuhane

Ulat madhep ati manteb

-    Wis manteb benget kekarepane

Undaking pawarta, sudaning kiriman

-    Biasane pawarta iku beda karo kasunyatane

Ungak-ungak pager arang

-    Ngisin-isine

W

Welas tanpa talis

-    Karepe welas nanging malah gawe kapitunan

Wis kebak sundukane

-    Wis akeh banget kaluputane

Wiwit kuncung nganti kelung

-    Wiwit cilik nganti gedhe/tuwa

Y

Yitna yuwana mati lena

-    Sing ngati-ati bakal slamet, sing sembrana bakal cilaka

Yiyidan mungging rampadan

-    Biyene wong durjana/culika, saiki dadi wong sing alim

Yoga anyangga yogi

-    Murid nirokake piwulange guru

Yuwana mati lena

-    Wong becik oleh cilaka, marga kurang ati-ati

Yuyu rumpung mbarong ronge

-    Omahe magrong-magrong nanging sejatine mlarat